Ένα εικαστικό αφήγημα στο Λαογραφικό Μουσείο Κυπαρισσίας
ΣΕ ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΤΡΙΦΥΛΙΑΣ
Επιμέλεια: Ίρις Κρητικού
Εγκαίνια: 4 Αυγούστου 2023
Διάρκεια: Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2023
Η έκθεση «Το Κυπαρίσσι», ακολουθώντας τις προηγούμενες εξαιρετικές
συνεργασίες με τον Δήμο Τριφυλίας, προγραμματίζεται σε επιμέλεια της Ίριδας
Κρητικού το καλοκαίρι του 2023 στην Κυπαρισσία, στο θαυμάσιο οίκημα του
Λαογραφικού Μουσείου στην παλαιά πόλη.
Στο πλαίσιο της εκθεσιακής δράσης, η επιμελήτρια προσκαλεί διακεκριμένους
Έλληνες εικαστικούς να προχωρήσουν στη σύσταση ενός αυτοτελούς οργανικού
πεδίου με εικαστικές, πλαστικές και συμβολικές πολυεπίπεδες αναφορές σε μια
αναγνωρίσιμη τόσο αισθητικά όσο και συμβολιστικά ελληνική ραδινή οντότητα
που χαρακτηρίζει το ελληνικό τοπίο σε τέτοιο βαθμό ώστε να έχει ενταχθεί
απόλυτα οργανικά τόσο σε διαχρονικές αναπαραστάσεις του από σπουδαίους
έλληνες εικαστικούς, όσο και να απεικονίζεται επαναληπτικά σε πιο
σχηματοποιημένες εκδοχές στη μαρμαροτεχνία, την ξυλογλυπτική, την κεντητική
και την κοσμηματοποιία. Το κυπαρίσσι πρωταγωνιστεί εξάλλου με την ίδια χάρη
στο δημοτικό τραγούδι, τα παραδοσιακά ελληνικά παραμύθια και τη λόγια
λογοτεχνία, μέσα από τις λέξεις της οποίας συχνά ζωντανεύει και οργώνεται ως
έμβιο ον, συμβολίζοντας με τρόπο παράδοξο τον θάνατο και την αθανασία
ταυτόχρονα.
Ο τίτλος της έκθεσης προτείνεται ως ένα ανοιχτό πεδίο συνύπαρξης παλαιών και
νέων συμβάντων και εικόνων, ανοιχτών διαλόγων ελαφριάς ύλης και
αιωρούμενων επιτόπιων περιπάτων του βλέμματος και του νου, δίνοντας διακριτό
τόπο σε πολυσχιδείς προσεγγίσεις και σε προφανείς ή και αθέατες συγκλίσεις και εσοχές μιας εκλεκτικής διαχρονικής εξιστόρησης που επιβεβαιώνει και
ενδυναμώνει την οργανική συνέχεια της ελληνικής πρωτογενούς δημιουργίας. Στο πλαίσιο της έκθεσης θα προγραμματιστούν και άλλες παράλληλες δράσεις
όπως εκπαιδευτικά προγράμματα, διαλέξεις, μουσικά αφιερώματα, κ. ά.
Θεωρώντας ότι το πρωτότυπο αυτό εγχείρημα θα αποτελέσει ένα μικρό αλλά
συναρπαστικό αφήγημα, ευελπιστώ σε μια εξαιρετική και γόνιμη συνεργασία.
Κυπαρίσσι: Το δέντρο της μνήμης, της ψυχής και της θλίψης
Το Κυπαρίσσι, σύμβολο της αθανασίας, σύμφωνα με ορισμένους βοτανολόγους, μπορεί να ζήσει ακόμα
και περισσότερο από χίλια χρόνια. Πρωταγωνιστής ενός πραγματικά μοναδικού ελληνικού τοπίου,
αρθρώνεται κάθετα φτάνοντας σχεδόν μέχρι τον ουρανό… εντυπωσιάζοντας μας όχι μόνο με το ύψος του
αλλά και από τα σκούρα “μαλλιά” του, οπού ο άνεμος δεν μπορεί εύκολα να τα παλέψει. Το Κυπαρίσσι
μοιάζει με μια γλώσσα φλόγας, ψηλό, ευθύ, αγαλματένιο, ένα όμορφο φυσικό γλυπτό της φύσης.
Γένος που περιλαμβάνει 20 περίπου είδη αειθαλών κωνοφόρων που κατάγονται από τις εύκρατες ζώνες
του βόρειου ημισφαιρίου. Πρόκειται για δέντρα με μέσο ύψος και συμπαγή «κόμη» σε σχήμα κολόνας.
Οι πρόγονοι μας συνήθιζαν να το φυτεύουν δίπλα στους νεκρούς τους επειδή πίστευαν ότι η αρωματική
ρητίνη του δέντρου μπορούσε να νικήσει την “οσμή του θανάτου” και συνάμα ο ψιλός δυνατός κορμός του
θα βοηθούσε τις ψυχές των αγαπημένων τους να σκαρφαλώσουν πάνω στα κλαδιά του ταξιδεύοντας τες
εύκολα προς την ουράνια βασιλεία. Σύμφωνα με τη μυθική παράδοση, όπως μας λέει ο Οβίδιος, ο
Κυπάρισσος ήταν ένας όμορφος νέος από την Κέα, γιος του Τήλεφου και εγγονός του Ηρακλή.
Αγαπημένο του σύντροφο είχε ένα εξημερωμένο ιερό ελάφι. Αλλά κάποια καλοκαιρινή μέρα, ενώ το ελάφι
κοιμόταν ξαπλωμένο στον ίσκιο, ο Κυπάρισσος το σκότωσε από απροσεξία με ένα ακόντιο. Ο νέος
γεμάτος απελπισία, θέλησε να πεθάνει. Ζήτησε από τον Ουρανό την χάρη να κυλούν τα δάκρυα του
αιώνια. Οι θεοί τον μετέτρεψαν σε κυπαρίσσι, το δέντρο της θλίψης. Από τότε το κυπαρίσσι θεωρείται
πένθιμο δέντρο και φυτεύεται μέχρι σήμερα στα νεκροταφεία. Χρησιμοποιείται ωστόσο, τόσο από τους
χριστιανούς όσο και από τους μωαμεθανούς.
Πολλοί υποστηρίζουν ότι τα κυπαρίσσια (Cupressus sempervirens) εξαφανίζουν τις ανεπιθύμητες
μυρωδιές και κάτι τέτοιο είναι απαραίτητο στα νεκροταφεία. Μάλλον όμως η αλήθεια βρίσκεται στο ριζικό
του σύστημα: το κυπαρίσσι, ανεξαρτήτως εδάφους και κλίματος έχει πασσαλώδες και βαθύ ριζικό
σύστημα, χωρίς να απλώνεται και να ανασηκώνει το έδαφος και έτσι δεν επηρεάζει τα ταφικά μνημεία.
Το ξύλο του κυπαρισσιού χρησιμοποιούνταν κυρίως στην ναυπηγική, στο χτίσιμο ναών και για
σαρκοφάγους. Το σπίτι του Οδυσσέα ήταν φτιαγμένο από ξυλεία κυπαρισσιού. Ο Θεόφραστος αναφέρει
ξυλεία κυπαρισσιού, που είχε αποθηκευτεί επί τέσσερις γενιές για να χρησιμοποιηθεί στις πόρτες του
μεγάλου ναού της Εφέσου. Τα κείμενα των νόμων του Σόλωνα ήταν χαραγμένα σε πλακίδια επίσης από
ξύλο κυπαρισσιού. Το δέντρο αυτό όμως είχε και εξαιρετική θέση στην θρησκεία. Το ιερό δάσος της
κρητικής Ρέας ήταν δάσος από κυπαρίσσια. Κυπαρίσσια φύτρωναν και έξω από τη σπηλιά της Ίδης,
όπου γεννήθηκε ο Ζευς. Σύμφωνα με τον Διοσκουρίδη, έχει στυπτικές και ψυκτικές ιδιότητες και τα φύλλα
του, όταν πίνονται μαζί με γλυκό κρασί και λίγη σμύρνα, ωφελούν πολλαπλά.
Κυπαρισσολογώντας
Το κυπαρίσσι το ήξεραν ήδη οι Μυκηναίοι και απαντάται ως τοπωνύμιο στις πινακίδες της
Γραμμικής Β’ γραφής. [ku-]pa-ri-so ήταν η λέξη που έφθασε στα αρχαία ελληνικά ως
κυπάρισσος, στα ελληνιστικά κυπαρίσσιον, ενώ στα μεσαιωνικά ελληνικά ήταν κυπαρίσσιν κι
εμείς, οι νεότεροι, του κόψαμε το ν και το κάναμε κυπαρίσσι.
Η ετυμολογία του είναι άγνωστη, αλλά αυτό δεν εμπόδισε το κυπαρίσσι να ταξιδεύσει στις
άλλες χώρες μέσα βέβαια από το λατινικό cupressus. Μάλιστα η επίσημη ονομασία του είναι
Cupressus sempervirens, κυπάρισσος ο αειθαλής, θα λέγαμε εμείς, αφού αυτό το κωνοφόρο
πολύ υψηλό δέντρο είναι πάντοτε καταπράσινο. Στα γαλλικά πάλι το βλέπουμε ως cyprès,
στα αγγλικά cypress, στα γερμανικά Zypresse, ακόμα και στα ολλανδικά έγινε cipres.
Το κυπαρίσσι γίνεται κυπαρισσάκι και έχει ένα χαρακτηριστικό γλαυκό χρώμα, γι’ αυτό το
αποκαλούμε γλαυκό κυπαρισσάκι, εάν έχουμε πιο ποιητική διάθεση και δεν επιθυμούμε να
αναφερθούμε πεζά απλώς σε κυπαρισσί χρώμα.
Κυπαρίσσια συναντάμε παντού, ακόμα και στα δάση σε κυπαρισσώνες ή κυπαρισσοδάση και
τότε κάνουμε λόγο για αγριοκυπάρισσα,
Όσο κι αν μας φαίνεται παράξενο κυπαρίσσια μπορεί να δει κάποιος και σε παραλίες, αλλά
αυτά είναι ανθρώπινα όντα που είναι όμορφα και λυγερά και έχουν κορμιά σαν κυπαρίσσια,
δηλαδή ευθυτενή.
Τα κυπαρίσσια συνδέονται και με ορισμένα δυσάρεστα, όπως τα νεκροταφεία, στα οποία το
δέντρο αυτό συμβολίζει τη στροφή της ψυχής προς τα ουράνια. Όποιος πάει στα κυπαρίσσια
εγκαταλείπει τον μάταιο τούτο κόσμο και κοινώς κοιτάζει τα κυπαρίσσια ανάποδα.
Ας αφήσουμε, όμως, τα δυσάρεστα και ας πούμε κάτι ευχάριστο και αυτό είναι το
κυπαρισσόξυλο με το οποίο κατασκευάζονται όμορφα έπιπλα, στερεώνονται οικοδομήματα ή
χρησιμοποιείται στην παρασκευή κυπαρισσέλαιου, που αποτελεί τη βάση αρωμάτων ή
αιθέριων ελαίων. Οι αρχαίοι μας είχαν τη λέξη κυπαρισσόροφος για τις οροφές των σπιτιών
με δοκάρια από κυπαρίσσια.
Τις κίτρινες νταντέλες και το κυπαρισσόξυλο έχει υμνήσει και ο νομπελίστας μας Ελύτης στο
Μονόγραμμα (1971) ως χαρακτηριστικά του εσωτερικού ενός ελληνικού σπιτιού.
Το κυπαρίσσι μάς δίνει την Κυπαρισσία, την όμορφη παραθαλάσσια πόλη της Μεσσηνίας,
αλλά και έναν άλλο ωραίο προσδιορισμό, τον κυπαρισσόκομο, που έχει μαλλιά που μοιάζουν
στην όψη αλλά και στο χτένισμα με το κυπαρίσσι. Το κυπαρίσσι δε φημίζεται για τη σκιά του.
Έτσι, αν θέλετε να ξαποστάσετε, θα προτιμήσετε ένα άλλο δέντρο με πυκνό φύλλωμα που
ανοίγει και απλώνεται σαν ομπρέλλα. Συνώνυμα για το κυπαρίσσι έχουμε μόνο αν αυτό το
χρησιμοποιούμε μεταφορικά. Τον άντρα ή γυναίκα κυπαρίσσι θα τον πούμε αλλιώς ψηλό,
ευθυτενή ή λαμπάδα.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο
Ελλάδας
Το κυπαρίσσι ( λατινικά :Cupressus ) είναι δέντρο, κωνοφόρο και αειθαλές .Ανήκει
στην οικογένεια των Κυπαρισσοειδών που περιλαμβάνει με 18 είδη .Συναντάται στις
περιοχές της Βορείου Αμερικής, στις χώρες της Μεσογείου και στη Δυτική Ασία. Τα
περισσότερα είδη είναι δέντρα που φτάνουν σε ύψος τα 30 μέτρα και έχουν σχήμα
οβελίσκου. Υπάρχουν όμως και λίγα που είναι θαμνώδη . Οι κώνοι τα λεγόμενα
κυπαρισσόμηλα έχουν στρογγυλό σχήμα και αγκαθωτά λέπια.
Μυθολογία
Σύμφωνα με αρχαία ελληνική μυθολογία ο Κυπάρισσος ήταν ένας όμορφος νέος από
την Κέα, εγγονός του Ηρακλή. Ήταν αγαπημένος του Απόλλωνα. Σύντροφό του είχε
όπου κι αν βρισκόταν ένα εξημερωμένο ιερό ελάφι. Μία καλοκαιρινή μέρα, ενώ το
ελάφι κοιμόταν ξαπλωμένο στον ίσκιο, ο Κυπάρισσος το σκότωσε από απροσεξία με
ένα ακόντιο. Ο Κυπάρισσος γεμάτος απελπισία, ζητούσε από τους θεούς να πεθάνει
αλλά να κυλούν τα δάκρυά του αιώνια. Έτσι, οι θεοί τον μεταμόρφωσαν σε
κυπαρίσσι. Το δέντρο με το σκούρο πράσινο χρώμα έγινε το δέντρο της θλίψης και οι
καρποί του τα κρυσταλλωμένα δάκρυα του Κυπάρισσου.
O Κυπάρισσος θρηνεί το χαμό του ελαφιού του-The National Gallery, London
Στους αρχαίους πολιτισμούς το κυπαρίσσι συνδέθηκε με το πένθος. Σε ένδειξη
πένθους, κρεμούσαν κλωνάρια κυπαρισσιού έξω από τις πόρτες τους μετά από το
θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου. Επίσης, στόλιζαν με αυτά τα σώματα των
νεκρών τους ή έκαιγαν πάνω σε αυτά τις νεκρικές σωρούς. Αλλά και στα χριστιανικά
χρόνια παρέμεινε ο συμβολισμός του. Οι Χριστιανοί λόγω της μορφής του, θεωρούν
ότι συνδέει τη γη με τον ουρανό. Αποτελεί παράλληλα σύμβολο μνήμης και μέχρι
σήμερα φυτεύεται σε επετειακές επισκέψεις του Πατριάρχη σε διάφορους
θρησκευτικούς τόπους.
Η ξυλεία του κυπαρισσιού και η σημασία της
Το ξύλο του κυπαρισσιού από την αρχαιότητα χρησιμοποιήθηκε σε πολλές
περιπτώσεις καθώς είναι ιδανικό για δομικές κατασκευές και κατασκευές υπαίθρου.
Από κυπαρίσσι κατασκευάζονταν ο σκελετός όλων των κτιρίων της Μινωικής
εποχής, όπως τα ανάκτορα της Κνωσού. Οι στόλοι της Αιγύπτου, και των Φοινίκων
είχαν ναυπηγηθεί από ξυλεία Κρητικού κυπαρισσιού. Η κιβωτός του Νώε, όπως
αναφέρεται στη Βίβλο, ήταν επίσης κατασκευασμένη από κυπαρίσσι του όρους Σιών.
Ακόμη και τα κείμενα των νόμων του Σόλωνα ήταν χαραγμένα σε πλακίδια από ξύλο
κυπαρισσιού. Τέλος ο σκελετός στήριξης της στέγης του Παρθενώνα, ήταν
φτιαγμένος από ξύλο κυπαρισσιού.
Η συμμετοχή μου το έργο Paradice here που εκτέθηκε το 2018 στο μαναστήρι της Παναγίας της Σκοπιώτισσα στη Ζάκυνθο στα πλαίσια εικαστικής δράσης της Ουνέσκο Ζακύνθου μετά μεταφέρθηκε στην πόλη της Ζακύνθου στον κήπο του πατρικού μου σπιτιού.
Στη Σκιάθο όταν γεννιόταν κορίτσι φύτευαν κυπαρίσσι. Όταν θα παντρευτεί να χρησιμοποιειθεί για πάτερα (το μεγάλο δοκάρι της στέγης) για το καινούριο σπίτι. Όταν πέθανε ο πατέρας μου φύτεψα 120 κυπαρίσσια στο πατρικό μου σπίτι σαν ένας περίβολος ή σαν ένας φράχτης που να με προστατεύει όπως ίσως έτσι θεωρούσα ότι έκανε ο πατέρας μου όσο ζούσε. Έχω μεγάλη αγάπη για τα κυπαρίσσια, εμμονή θα έλεγα. Στη ζωγραφική μου ήταν κάπως σαν σφραγίδα του έργου ένα κυπαρίσσι ήταν φυσικά το αποτέλεσμα της εμμονής μου. Τα έκανα να απολήγουν στον ουρανό όπως και στο παρών έργο κάτι σαν το θυμίαμα που ανεβαίνει στον ουρανό: «Κατευθυνθήτω η προσευχή μου ως θυμίαμα ενώπιόν σου». Στο κάτω μέρος του έργου στο κορμό του δέντρου θα βρείτε ζωγραφισμένο ένα ποτήρι – καντηλάκι.
Comments