Σκέψεις για την έκθεση ζωγραφικής «Σημεία ονείρων»
Τα έργα της συλλογής «Σημεία ονείρων» ζωγραφίστηκαν ψηφιακά από το Φθινόπωρο του 2020 έως την άνοιξη του 2022 και τυπώθηκαν σε αριθμημένες και υπογεγραμένες εκτυπώσεις. Οι εκτυπώσεις αυτές έγιναν στο εργαστήριο Είδωλο του Γιώργου Μαρίνου ο οποίος ασχολήθηκε με συγκινητική αφοσίωση στην καλύτερη εκτύπωση των έργων, όπως κάνει πάντα όλα τα χρόνια που ασκεί με πάθος αυτή την εργασία. Τα έργα είναι όλα ίδια και δεν υπάρχει κάποιο πρωτότυπο. Η ζωγραφική έγινε στον υπολογιστή, με τον ίδιο τρόπο που γίνεται και η συμβατική ζωγραφική με τα πινέλα, μόνο που εδώ, αντί για πινέλο, έχουμε μια ηλεκτρονική γραφίδα. Διαλέγεις χρώμα, διαφάνεια πινελιάς, πάχος, και κάνεις ό,τι θα έκανες μ’ ένα πινέλο. Αλλάζει το μέσο, αλλά η ζωγραφική δεν αλλάζει. Δεν έχει και τόση σημασία ο τρόπος που έκανα τη ζωγραφική, παρά μόνο η ίδια η ζωγραφική, το αποτέλεσμα. Αυτό είναι το σημαντικό. Είναι όπως ένα ποίημα. Έχει σημασία αν είναι σε χειρόγραφο, σε γραφομηχανή, σε υπολογιστή ή σε κινητό τηλέφωνο;
Πώς προέκυψε ο τίτλος «Σημεία ονείρων»; Όταν ζωγραφίζω στέλνω ηλεκτρονικά σε φίλους, στη συμβία μου και στα παιδιά μου τα έργα, να μου πούνε τη γνώμη τους. Για κάποια έργα αισθάνομαι βέβαιος ότι αξίζουν, αλλά παρ’ όλα αυτά, ακόμα και εκείνα τα στέλνω, για να μάθω πώς τα βλέπουν οι άλλοι. Άλλα έργα μου, αρχικά δεν τα εκτιμώ, και δεν μου πολυαρέσουν. Αρχίζω να τα εκτιμώ, όταν οι άλλοι ενθουσιάζονται μ’ αυτά. Στον φίλο, Πλάτωνα, που του είχα στείλει τα περισσότερα έργα της σειράς, μου είπε πως μοιάζουν με τα όνειρα που λέμε στον ψυχαναλυτή, ώστε να καταλάβουμε τί σημαίνουν για τη ζωή μας. Αυτή ήταν μια σκέψη που μου άρεσε πολύ, κι έτσι προσπάθησα να βρω έναν τίτλο σχετικό. Στους υποψήφιους τίτλους ήταν και ο «κατ’ όναρ», φράση από την Καινή Διαθήκη, που σημαίνει «στο όνειρο», αλλά κατέληξα στον τίτλο «Σημεία ονείρων», τον οποίο είχε και η πρώτη έκθεση στη Λευκάδα τον Μάιο του 2022.
Είχα στόχο να κάνω είκοσι τέσσερα έργα. Θα εξηγήσω γιατί: γύρω στο 2018 βρέθηκα σε μια εκδήλωση του Ομίλου UNESCO νομού Ζακύνθου, στον Εθνικό Κήπο, κοντά σε ένα σημείο όπου βρίσκεται και το άγαλμα του Διονυσίου Σολωμού. Το σημείο αυτό λέγεται «Ισπανικό αναβρυτήριο» και με μάγεψε τότε. Ήθελα πολύ να κάνω εκεί την επόμενη έκθεσή μου, έστω και για μια μέρα, μιας και μιλάμε για έναν υπαίθριο χώρο που θα ήταν δύσκολη η παραμονή ή η επανατοποθέτηση των έργων. Δυστυχώς όμως το πρόσωπο που επικοινώνησε με τον Δήμαρχο για το συγκεκριμένο ζήτημα αντιμετώπισε την άρνησή του επειδή όπως ανέφερε «Ο Εθνικός Κήπος είναι μνημείο, και δεν γίνονται εκεί εκθέσεις». Ο λόγος λοιπόν που ήθελα να είναι είκοσι τέσσερα τα έργα είναι ότι το Ισπανικό αναβρυτήριο είναι ένα θαυμάσιο κυκλικό αίθριο στον Εθνικό Κήπο, το οποίο αποτελείται από τέσσερα τεταρτημόρια, και το καθένα έχει τρία μεγάλα πλαίσια. Σε κάθε πλαίσιο θα έβαζα δύο έργα, έτσι προέκυψαν σαν ιδέα τα είκοσι τέσσερα (24). Μετά την ακύρωση της ιδέας του Εθνικού Κήπου δεν υπήρχε λόγος για είκοσι τέσσερα έργα, οπότε έμεινα στο είκοσι δύο.
Το έργο «Ειν’ ο πατέρας μου, γιατρέ» της σειράς έγινε μέσα στην καραντίνα του χειμώνα του 2020. Φοβόμουν κι εγώ πολύ. Παρακολουθούσα τις αναρτήσεις της Νόνης στο facebook. Με συγκίνησε πολύ αυτό το ποίημα. Ζωγράφισα ό,τι έλεγε. Στους ουρανούς ο πατέρας με τον αναπνευστήρα, και από κάτω όλος ο πλούτος της ζωής του, τα παιδιά του, τα εγγόνια του, το σπίτι, τα ζώα… Όλα εκεί, σε μια λειτουργία αποχαιρετισμού του πολιτισμού του. Έτσι, κάπως, έγινε αυτό το έργο. Όταν το τελείωσα, λοιπόν, τον Δεκέμβριο του 2020, με αρκετή συστολή τής έστειλα το παρακάτω μήνυμα:
Μ.Π. Με αφορμή το ποίημά σου «Είν’ ο πατέρας μου, γιατρέ» έκανα αυτό το έργο. Δεν το ’χω τελειώσει. Πώς σου φαίνεται;
(Στην πραγματικότητα το είχα τελειώσει).
Ν.Σ. Κατ’ αρχήν συγκινούμαι πάρα πολύ γιατί το ύφος σας μου ταιριάζει νομίζω. Επειδή η αφορμή για το ποίημα είναι αληθινή ιστορία… κλαίω κιόλας.
Σκεφτόμουνα πως είναι κάπως δυσάρεστο το θέμα και ίσως να μην το εκθέσω, ίσως ο κόσμος δεν θέλει άλλη θανατίλα. Το κρέμασα τελικά. Acrrosage λένε οι Γάλλοι την ημέρα που κρεμάς στον τοίχο τα έργα, όταν ετοιμάζεις μια έκθεση. Acrrosage θα πει κρέμασμα, γενικώς.
Το Φεβρουάριο του 2022 γράφω στη Νόνη:
Μ.Π. Μήπως θα σε ενδιέφερε να έγραφες κάτι για κάθε έργο, όχι αναγκαστικά για όλα, ακόμα ίσως και έναν τίτλο. θα λειτουργεί ανεξάρτητα από το έργο. Ζητάω, με αφορμή τα έργα ζωγραφικής, να παράξεις λόγο που δεν θα είναι βοηθητικός των έργων, αλλά τελείως ανεξάρτητος και απλά θα υπάρχουν δύο παράλληλα έργα: η ζωγραφική και ο λόγος.
Ν.Σ. Έχω συγκινηθεί πάρα πολύ απ’ τα έργα. Όσο τα κοιτάζω, τόσο πιο πολύ. Σίγουρα θα τα αδικήσω, αν γράψω κάτι. Δεν μου πάει ούτε να τ’ αγγίξω.
Όταν η Νόνη ολοκλήρωσε τα κείμενα για τα έργα, εγώ είχα για κάθε έργο τον δικό μου τίτλο, και η Νόνη τον δικό της. Για τα κείμενα που έγραψε δεν είχαμε κάποια συνεννόηση για το τί θα γράψει, δεν της είπα δηλαδή κάτι για την ιδέα που είχα για κάθε έργο. Η αρχική σκέψη παρέμενε: η Νόνη να γράψει αυτό που ήταν για εκείνη το έργο. Έτσι φυσικά δεν ταυτιζόμαστε στον τρόπο που τα βλέπουμε. Με τους τίτλους καταλάβαμε ότι δεν μπορεί να έχει κάθε έργο δύο τίτλους, τον δικό μου και τον δικό της, και εκεί κάπως παρέμειναν γενικά οι τίτλοι της Νόνης, εκτός από λίγους που συνεργαστήκαμε για να καταλήξουμε σε έναν.
Προκύπτει ασφαλώς το ερώτημα: πώς βλέπει κανείς αυτή την έκθεση; Επειδή λοιπόν αναφερόμαστε σε μια συμπόρευση δύο τεχνών, όπου η μια εμπνέεται από την άλλη, ο ποιητής εμπνεύστηκε από τη ζωγραφική και ο ζωγράφος από το ποίημα, κατά την άποψη μου θα έπρεπε πρώτα κανείς να δει τα έργα μόνα τους, χωρίς να διαβάσει τα κείμενα. Θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς πρώτα να διαβάσει τα κείμενα και μετά να δει τα έργα, επειδή όμως η εικόνα είναι πιο ερεθιστική από το κείμενο, γι’ αυτό νομίζω είναι αδύνατον να πεις ότι θα διαβάσω τα κείμενα χωρίς να δω τα έργα.
Στα αστικά τοπία της συλλογής περισσότερο είναι η Αθήνα που αγάπησα: πρόχειρες και αρχικά αντιαισθητικές ταράτσες, κεραίες, ηλιακοί θερμοσίφωνες, κάπως ημιτελή όλα, έχοντας προσδοκίες για κάτι άλλο στο μέλλον, ή με τη λογική να κλείσει το θέμα με τον φτηνότερο τρόπο, ακάλυπτοι αντιαισθητικοί και αφημένοι. Δεν τα κρίνω αισθητικά, απλώς τα καταγράφω ζωγραφικά γιατί υπάρχουν μέσα μου. Μετά είναι και το άλλο θέμα: τα καθαγίασαν, ο Βασιλείου βασικά, αλλά και ο Τσαρούχης. Όταν κάποιος ζωγραφίσει ένα τοπίο τέτοιο, με μια διάθεση αγάπης, συγχώρεσης, αποδοχής, όπως νομίζω το έκαναν οι δύο ζωγράφοι που ανέφερα, το τοπίο γίνεται πια μύθος, κι έτσι, την ακαταστασία που έβλεπες την έχεις αγαπήσει. Επίσης, αν έχεις γεννηθεί σε αυτό το τοπίο, αποκτά ένα νοσταλγικό κάλλος, τουλάχιστον για σένα. Έτσι είναι το έργο «Με τα μάτια ενός παιδιού». Στα αστικά τοπία ανήκει και το «Το πέρασμα του Τσαρούχη». Ρομαντική ίσως εικόνα των πολυκατοικιών που χτίστηκαν τη δεκαετία του ’70 με τις πράσινες τέντες, που τότε ήταν στη μόδα. Η συγκεκριμένη βρίσκεται στο Παγκράτι. Δεν έχει βέβαια τόσο μεγάλο πεζοδρόμιο στην πραγματικότητα, αλλά ήθελα να ζωγραφίσω αυτό, που το βρίσκω ωραίο, δηλαδή το ότι όλοι βγαίνουν στην αθηναίικη πλατεία, από την άνοιξη και μετά, και τα μπαλκόνια γεμίζουν.
Στο έργο «Η μελαγχολία του ελαιώνα» ενυπάρχουν οι μνήμες της παιδικής μου ηλικίας στη Ζάκυνθο. Θυμάμαι τη μητέρα μου να μαγειρεύει για τους εργάτες που μάζευαν τις ελιές, και στο διάλειμμα από το μάζεμα, όλοι να κάθονται στο χώμα για να κολατσίσουν, όπως λέγανε, το μαγειρεμένο φαγητό, με λίγο κρασάκι οπωσδήποτε. Υπήρχαν οι ρόλοι στην οργάνωση της συλλογής του καρπού: άλλος πάνω στο δέντρο τίναζε με το κατσουριδέλι (ραβδί περίπου ενός μέτρου), άλλοι ράβδιζαν από κάτω με μεγάλα ξύλα τριών ή τεσσάρων μέτρων, οι γυναίκες μάζευαν ελιές από το χώμα. Δεν ξέρω τί κάνουν τώρα. Χρησιμοποιούν μηχανήματα με τα οποία γίνεται η δουλειά πιο γρήγορα, και καλά κάνουν. Έμαθα επίσης ότι παραγγέλνουν και πίτσες στο λιοστάσι και καφέδες. Βρίσκω πια τα πλαστικά κύπελλα του καφέ πεταμένα στο έδαφος, όταν περπατώ στο λιοστάσι, και με θλίβει αυτό.
Στο έργο «Το αντίο» ήθελα να διηγηθώ τις περιπέτειες των συντροφικών σχέσεων που περνάνε συχνά από μονοπάτια δύσβατα, και η επικοινωνία ανάμεσα στους δύο χάνεται. Είναι και αυτό ένα κομμάτι της ζωής που σου μαθαίνει πολλά νομίζω. Δεν συμβαίνει σε όλους, φαίνεται. Όταν σε έναν επισκέπτη της έκθεσης είπα τις παραπάνω σκέψεις, μου είπε ότι η δική του συντροφική σχέση δεν έχει περάσει από δυσκολίες τέτοιες. Στο μυαλό μου, όταν ζωγράφιζα το έργο, δεν είχα τον χωρισμό. Πιο αισιόδοξα το έβλεπα. Ναι, στις δυσκολίες μπορεί να έρθει ο χωρισμός, αλλά και μια καινούρια εμπειρία συμβίωσης με υποχωρήσεις. Το έργο αυτό δεν το είχα κατά νου να το εκθέσω, δεν το θεωρούσα καλό. Το βλέμμα κάποιου τρίτου με παρότρυνε να το συμπεριλάβω. Μετά, αφού έκανε τη διαδρομή του με το κοινό, και πολλά βλέμματα στάθηκαν μπροστά του και το αγάπησαν, το αγάπησα και εγώ.
Το «Τοπίο λαμπερό» το ζωγράφισα ψηφιακά στην πόλη Σάντα φε, στο Νέο Μεξικό, με το λάπτοπ και ένα μικρό τάμπλετ με γραφίδα. Ταξιδεύαμε τότε οδικώς, μαζί με τη συμβία μου και ένα φιλικό ζευγάρι από το San Francisco, τον Richard, Αμερικανό από τα παιδιά των λουλουδιών του ’60 και τη Χριστίνα, που έφυγε πριν 30 χρόνια από την Ελλάδα με μια βαλίτσα μόνο στο χέρι, και τώρα διαπρέπει εκεί πολλαπλώς. Κοίταζα μια υπέροχη φωτογραφία από την Τοσκάνη. Η ιδέα μου ήταν ένα σπίτι στην εξοχή όπου η παρέα κάνει πάρτι. Είναι ένα τοπίο παραδείσου για μένα. Έχω ζωγραφίσει κάτι κατακόκκινα ανθρωπάκια.
Στις «Σχέσεις ανιδιοτελείς», είναι αυτό που βλέπεις μέσα από ένα παράθυρο: ένα κορίτσι να ντύνεται ή να γδύνεται. Ένας επισκέπτης της έκθεσης στην Αθήνα μου εξομολογήθηκε πως μια τέτοια σκηνή στο συλλογικό μας ασυνείδητο μπορεί να συνδεθεί με ένα βλέμμα καταναλωτικό και απρόσωπο. Δεν ξέρω πως το μαστορέψατε εσείς, μου είπε, και το έργο αυτό αντίθετα αποπνέει μόνο μια γλύκα, μια αθωότητα. Μια ανθρώπινη ευαίσθητη στιγμή, στο βλέμμα κάποιου μπορεί να γίνει χυδαία και ενός άλλου να αποπνέει μόνο τρυφερότητα και αγάπη.
Η «πρώτη αγκαλιά», όπως την τιτλοφόρησε η Νόνη, είναι ένα από τα αγαπημένα και κάπως ριγμένα έργα. Είναι χαμηλών τόνων και προσδοκιών. Εκφράζει την αγάπη μου για την ησυχία του δάσους, την ατμόσφαιρα που δημιουργείται σ’ αυτό: υπάρχει ησυχία και μοναξιά, και παρ’ όλα αυτά αισθάνεσαι παρουσία: το φως που γλιστράει ανάμεσα στα φύλλα και δημιουργεί έντονες αντιθέσεις, και το γοητευτικά φευγαλέο βλέμμα του ελαφιού.
«Η καλοσύνη των ξένων» είναι ένα έργο που με παίδεψε πολύ για να το ολοκληρώσω, κυρίως ως προς το περιεχόμενο του παραθύρου. Στο βάθος αριστερά, στο δωμάτιο, κρέμεται το έργο «Ο χαρτοπαίκτης» που είναι αφιερωμένο στον Φιοντόρ Ντοστογιέφσκυ. Όταν το τέλειωσα δεν υπήρχε το σουτιέν στον αέρα. Χωρίς αυτό, μου φαινόταν το έργο κάπως μίζερο, κάπως άδειο, χωρίς ιδιαίτερο νόημα. Με το κόκκινο-πορτοκαλί σουτιέν που ζωγράφισα στο τέλος να αιωρείται, μπήκε μια πινελιά δυναμισμού, ερωτισμού και κάποιας δράσης.
Οι «Άγιοι»: μου άρεσε και με συγκίνησε πολύ το σχόλιο της Νόνης. Δεν είχα αυτό κατά νου, όταν το ζωγράφιζα. Δεν μου είναι εντελώς σαφές τι ήθελα να πω, αλλά για μένα ο γιος παίρνει το άλογό του και φεύγει, αφήνοντας τους γονείς του αγκαλιασμένους. Προσωπικά ταυτίζομαι και με τους δύο ρόλους: και του γονέα και του παιδιού.
«Το σπιτάκι στον κάμπο» είναι ένα σκηνικό όπου φυσάει, ο ουρανός είναι γκρίζος, σαν να έρχεται θύελλα. Κάποιος έχει φτάσει στο κτήμα με το ντεσεβό, ένα σκυλί τον γαβγίζει, και αυτός δεν ξέρει ακριβώς τι αναζητά. Στρέφεται, λίγο σαν χαμένος. Κάποιος που ήρθε και είδε την έκθεση μου είπε ότι είναι σαν το σπίτι της γιαγιάς μου, που τύχαινε να το ξέρει. Είχε δίκιο. Προσωπικά δεν το είχα σκεφτεί. Η ατμόσφαιρα ήταν ίδια με του σπιτιού της γιαγιάς, όπου πέρασα αρκετά από τα παιδικά μου χρόνια. Πώς προέκυψε άραγε; Δεν το ξέρω. Η ατμόσφαιρα του έργου είναι κάτι που υπήρχε μέσα μου με πολύ θαυμασμό. Ασυνειδήτως και υπογείως κατάφερα να εκφράσω ζωγραφικά την αγάπη μου για αυτήν την ατμόσφαιρα. Τώρα, ναι, ένας παράγοντας της αγάπης αυτής σίγουρα ήταν το σπίτι της γιαγιάς, όχι όμως ο μοναδικός.
«Monmartre». Το έργο αυτό περιγράφει μια αγαπημένη μου τρυφερή ατμόσφαιρα. Ο αγαπημένος μου φίλος, ο ζωγράφος π. Σταμάτης Σκλήρης, περιγράφει ότι το γυμνό σώμα του έργου δεν έχει τίποτε το αγοραίο. Είναι σεπτό. Το εκτυφλωτικό φως που έρχεται από ψηλά στο μπάνιο και με έναν τρόπο λούζει τη γυναίκα, δημιουργεί έντονη αντίθεση με το ήρεμο ημίφως του δωματίου. Η δεύτερη πόρτα θυμίζει παλιά σπίτια τα οποία χτίζονταν σταδιακά: ένα σπίτι με ένα δωμάτιο, και αργότερα κάποιος πρόσθεσε άλλο ένα δωμάτιο κτλ. Είναι ένα ερωτηματικό αυτή η πόρτα. Το έργο που φαίνεται στον τοίχο είναι ένα παλιότερο έργο που είχα κάνει με εγκαυστική, και το εξέθεσα. Στη συνέχεια το κράτησα για μένα: ένα μοναχικό μπάνιο στη θάλασσα κι ένα δεντράκι στην παραλία.
Στο έργο «Τα νησιά», σε πρώτο πλάνο βλέπουμε τα κρινάκια της Παναγίας που φυτρώνουν στην άμμο, στις ελληνικές παραλίες τα καλοκαίρια, και τα οποία αγαπώ πολύ. Pancratium maritimum (Παγκράτιο το παράλιο) από το ελληνικό Pancratium παν + κραταιός, για την υποτιθέμενη φαρμακευτική δύναμη του φυτού (Pandocrator) παντοδύναμο και το λατινικό Maritimum που σημαίνει «από τη θάλασσα». Πολλές φορές στα μπάνια, σε ερημικές παραλίες, κάποιο αγριοκάτσικο προβάλλει και σε παρακολουθεί με επίμονο βλέμμα.
Στο έργο «Τρυφερό» όλα αναφέρονται στον έρωτα του ζεύγους ως δημιουργού. Το μικρό σκυλί παρακολουθεί, ίσως και να υποκλίνεται μπροστά στην αγκαλιά. Το παιδί υπάρχει αύταρκες. Η κοινότητα, η οποία περιβάλλει με κάποιο τρόπο κάθε έρωτα, υπάρχει στο βάθος δεξιά. Τα άλογα δείχνουν ελεύθερα αγέρωχα. Ένα άσπρο κι ένα μαύρο: έκφραση συγκερασμού αντιθέσεων δύναμης-κάλλους. Η εκκλησία με το ζευγάρι κινείται προς τα εκεί.
«Μικρές Κυκλάδες». Ένα μπάνιο μετά από μια αυθόρμητη πρόταση των φίλων: «Πάμε;» Παιχνίδια στη θάλασσα, όπου καταβρέχει ένας τον άλλον. Απλές λαϊκές πετσέτες, με στάμπα spiderman. Το βεσπάκι κατακόκκινο να πάλλεται από χαρά, λαχτάρα, κέφι και έρωτα. Το μικρό δεντράκι, παρηγοριά, δημιουργεί μια στάση, ένα σημείο αναφοράς, έναν τόπο κατάλληλο για να σταματήσεις και να εμπιστευτείς τα λιγοστά σου πράγματα που δεν μπαίνουν στο νερό.
Το ταξίδι της έκθεσης «Σημεία ονείρων» ήταν και παραμένει μαγικό για εμένα. Συνήθως τέτοια ταξίδια εκθέσεων έργων ήταν πολύ μοναχικά. Σε αυτή την έκθεση όμως, είχα τη χαρά και τιμή μιας συμπόρευσης. Έμαθα πολλά από τη σπουδαία ποιήτρια Νόνη Σταματέλου, από την ευγένεια και τη διάκρισή της, από τη μαχητικότητά της και την ευαισθησία της. Την ευχαριστώ από καρδιάς.
Μπάμπης Πυλαρινός,
Αύγουστος 2022
Comments